Online dynamische groepspsychotherapie

1 Inleiding

Geruime tijd werd groepspsychotherapie, net als individuele psychotherapie, enkel in elkaars fysieke aanwezigheid aangeboden (in persoon). Daarbij zijn met de komst van nieuwe communicatiemiddelen als de (mobiele) telefoon, het internet en meer in het bijzonder e-mail, sms, chat, videobellen, social media en internetfora de groepsgrenzen telkens verlegd en ontstonden er nieuwe mogelijkheden om groepstherapie aan te bieden. Dit hoofdstuk kan gezien worden als een hulpmiddel voor psychodynamische groepstherapeuten om aan de hand van een aantal basisconcepten in de dagelijkse praktijk vorm te geven aan onlinegroepen. Het vertrekpunt is dat online psychodynamische groepstherapie wellicht niet hetzelfde is als wanneer deze in persoon wordt vormgegeven, maar dat deze niet geheel anders is (Weinberg & Rolnick, 2020; Yalom & Leszcz, 2020).

In dit hoofdstuk wordt stilgestaan bij hoe de onlinesetting van invloed is op de basiskenmerken van groepspsychotherapie. Aan de hand van casussen wordt een illustratie gegeven van overeenkomsten en verschillen tussen psychodynamische groepstherapie in persoon en in een onlinesetting. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een omschrijving van de praktische implicaties voor het werken met onlinegroepen via videobellen.

2 Effectiviteit

Hoewel het onderzoek naar online (psychodynamische) groepstherapie nog zeer beperkt is, is er geen reden om te veronderstellen dat effectieve elementen en therapeutische factoren niet eveneens gelden voor groepen die online, en specifieker via videobellen, worden vormgegeven. (Groeps)therapie online is weliswaar door de covid-pandemie in een stroomversnelling gekomen, maar het onderzoek naar deze therapievorm loopt al twintig jaar. Over de effectiviteit ervan bestaat niet veel twijfel (Andersson & Berger, 2021). Zo is bekend dat individuele beeldbeltherapie voor as I-stoornissen even effectief is als de offlinevariant. Dat blijkt bijvoorbeeld uit twee systematische reviews waarbij individuele onlinetherapie voor depressie en angst vergeleken werd met de offlinevariant (Berryhill e.a., 2019a, 2019b). Ook blijkt de behandelrelatie online via videobellen vergelijkbaar te zijn met die bij offlinetherapie (Simpson & Reid, 2014).

Wat betreft online-groepstherapie, blijkt uit een review van Banbury en anderen (2018) en uit een systematische review van Gentry en collega’s (2018) dat deze groepstherapie feasible (toepasbaar, haalbaar) is, een hoge patiënttevredenheid behaalt en vergelijkbare resultaten lijkt te boeken als bij gebruikelijke groepstherapie.

3 Therapeutische setting

Om te begrijpen op welke manier de onlinesetting van invloed is op de dynamiek van een therapiegroep, kan de groepstherapeut nagaan op welke manier de dynamic administration (zie § 3.1), het tot stand brengen van een holding environment (zie § 3.2) en de sociale microkosmos (zie § 3.3) beïnvloed worden door deze nieuwe manier van samenkomen.

3.1 Dynamic administration

Enkele taken die toebehoren aan de dynamic administration, zullen in een online psychodynamische groepstherapie niet wezenlijk verschillen van de taken in een groep die in persoon samenkomt. Voor elke setting geldt dat de groepstherapeut zorgt voor praktische zaken als het afhandelen van financiële zaken, betalingen en vergoedingen, het bijhouden en doorgeven van afmeldingen en het onderhouden van contacten met betrokkenen buiten de groep. Daarnaast zal de online-groepstherapeut net als in andere groepen vanaf het begin in mindere of meerdere mate vorm en sturing geven aan de therapeutische doelen en taken van de groepsleden en helpen bij het onderzoeken van alles wat er in de groep gebeurt in het licht van de groepsdynamiek.

Er zijn echter ook duidelijke en subtielere verschillen ten aanzien van de organisatie van de groep en het therapeutisch milieu. Vanzelfsprekend hoeft de online-groepstherapeut niet zorg te dragen voor een therapieruimte. Niettemin blijft de groepstherapeut in de onstoffelijke onlineomgeving verantwoordelijk voor het bieden van structuur in tijd en plaats, het bewaken en managen van de groepsgrenzen en het definiëren van grensoverschrijdingen. Niet alleen het onstoffelijke en ontastbare van de onlineomgeving maakt het schijnbaar moeilijker voor de groepstherapeut om grip te krijgen op de structuur en grenzen van de groep. Ook het permeabele karakter van de onlineomgeving, waarin de groepsleden de buitenwereld als het ware ‘meenemen’ naar de groepsbijeenkomst, is door de groepstherapeut namelijk maar beperkt te beïnvloeden. Het is voor de onlinetherapeut gemakkelijker bepaalde grensoverschrijdingen over het hoofd te zien of te negeren (Weinberg & Rolnick, 2020). Zo is het niet zeldzaam dat een online-groepsbijeenkomst verstoord wordt door binnenlopende huisgenoten. Het is de verantwoordelijkheid van de online-groepstherapeut deze verstoringen te signaleren en in het licht van de groepsdynamiek te onderzoeken. Meer dan in een groep die in persoon samenkomt, zijn de online-groepstherapeut en de groepsleden gezamenlijk verantwoordelijk voor het creëren van een veilige en consistente therapeutische omgeving. De gedeelde verantwoordelijkheid voor het therapeutisch milieu vraagt om een bepaalde verdraagzaamheid en meegaandheid van de online-groepstherapeut, opdat de potentie van de onlinesetting optimaal is.

3.2 Holding environment

De online-groepstherapeut stelt zichzelf ten doel een holding environment te creëren, een veilig groepsklimaat dat uitnodigt tot vrije interactie en interpersoonlijk onderzoek. Daartoe biedt de online-groepstherapeut de groepsleden zekerheid en houvast door middel van het behandelcontract en de groepsafspraken, die bijdragen aan hun privacy en veiligheid. Hij maakt hen daarnaast als ‘technisch expert’ wegwijs in de onlineomgeving. De groepstherapeut compenseert het verlies aan controle over de setting door toepasselijke online organisatorische vaardigheden te ontwikkelen en biedt de groepsleden houvast (holding) door te assisteren bij technische vragen en het oplossen van technische problemen (Weinberg & Rolnick, 2020). De online-groepstherapeut geeft de groepsleden hiermee op een praktische manier het gevoel gezien en gedragen te worden, iets wat belangrijk is in elke startende groep.

Het is begrijpelijk dat de fysieke afwezigheid van groepsleden gevoelens van eenzaamheid, isolement en vervreemding kan versterken. De online-groepstherapeut helpt de groepsleden uitdrukking te geven aan deze gevoelens, verbindt gedachten, gevoelens en gedragingen en toont begrip voor de diepere ervaringen van de groepsleden. De therapeut hanteert open en bedekte negatieve of overmatig positieve gevoelens om te voorkomen dat deze het groepsproces en het groeipotentieel van de groepsleden beperken.

3.3 Microkosmos

Een goedlopende groep ontwikkelt zich tot een sociale microkosmos waarin ieder groepslid de interpersoonlijke patronen uit het dagelijks leven in het hier en nu van de groep herhaalt. Groepsleden hoeven niet toe te lichten waar zij buiten de groep, daar en toen, tegen aanlopen, omdat hun interpersoonlijke patronen in de groep tot leven komen. De toegankelijkheid van online-groepstherapie versterkt de mogelijkheid van het ontwikkelen van een sociale microkosmos. Omdat er online een grotere kans is om mensen van een verschillende achtergrond en cultuur bijeen te brengen, is de diversiteit van de groep groter en vormt deze een concretere representatie van de samenleving (Weinberg & Rolnick, 2020).

Een onlinegroep staat niet geheel los van het dagelijks leven van de groepsleden in kwestie. Op bepaalde momenten is het dagelijks leven zelfs letterlijk aanwezig in de groep. Het dagelijks leven van de groepsleden wordt direct zichtbaar door de locatie van waaruit zij deelnemen aan de groep en door de mate waarin hun relaties buiten de groep en persoonlijke omstandigheden de deelname beïnvloeden. De onlinesetting vraagt daarbij om een soepele opstelling van de groepstherapeut, met een voorkeur voor het hier en nu, maar wel met voldoende aandacht voor de band met datgene wat de groepsleden in hun leven meemaken of meegemaakt hebben en vanuit hun dagelijks leven meenemen.

Dit is een voorpublicatie van het eerste deel van Hoofdstuk 17 uit Leerboek groepspsychotherapie (redactie: Piet Verhagen en Arnout ter Haar). In de rest van het hoofdstuk komt het volgende aan bod:

• 4 Een nieuwe setting: overeenkomsten en verschillen
  • 4.1 Plaats en tijd
  • 4.2 Techniek en technische problemen
  • 4.3 Aan- of afwezigheid
• 5 Het praktisch leiden van een onlinegroep
  • 5.1 Randvoorwaarden en voorbereiding
  • 5.2 Eerste gesprek online
  • 5.3 Onlinediagnostiek en -indicatiestelling
  • 5.4 Tips voor het praktisch leiden van een groepsbehandeling online
  • 5.5 Online-crisishantering
• 6 Tot slot
• Literatuur