De Atomiumorganisatie

De klassieke hiërarchische organisatie heeft zijn langste tijd gehad. Gestoeld op macht en het creëren van angst, heeft deze organisatievorm een verlammend effect op samenwerking en creativiteit. Eric Koenen pleit in `De Atomiumorganisatie` voor de open en verbindende netwerkorganisatie. In een persoonlijk en filosofisch getint betoog laat hij zien dat de Atomiumorganisatie op vele plaatsen al werkt.

Als kleine jongen heeft Eric Koenen voor het eerst het Atomium in Brussel aanschouwd. Nu , vele jaren later, schrijft hij `De Atomiumorganisatie`, een boek waarin hij het Atomium gebruikt als metaforische tegenhanger voor de klassieke hiërarchische organisatie.

Het beeld dat Koenen schetst van de hiërarchische organisatie is meteen herkenbaar. Kenmerken als bureaucratisch, remmend op initiatief en creativiteit, sturing op basis van macht in plaats van gezag … we komen ze overal in de organisatieliteratuur tegen. Koenen zelf is zijn carrière bij Philips begonnen en maakte zo al vroeg kennis met de starheid en rituelen van een archaïsch bedrijf. Typerend voor de daar geldende gezagsverhoudingen en ronduit vermakelijk is zijn anekdote over de CVO, de Carrière Verwoestende Opmerking.

De tegenhanger van deze geestdodende en verstikkende piramideorganisatie is de fluïde, zelforganiserende en lerende netwerkorganisatie, door Koenen Atomiumorganisatie genoemd. Het is een samenwerkingsvorm waarin de waardering voor onderlinge verschillen en kwaliteiten de ruimte opent voor creativiteit, pluriformiteit, verantwoordelijkheid en integriteit.
Draaiend rond het middelpunt, en aaneengeschakeld door talloze, flexibele verbindingen en knooppunten, is de Atomiumorganisatie in staat tijdig en adequaat in te spelen op ontwikkelingen in de omgeving. Deze permanente beweging en verandering vertaalt zich ook naar de werkvloer. Balancerend tussen autonomie en afhankelijkheid halen medewerkers en management het beste uit elkaar en uit hun organisatie.

In zijn boek neemt Koenen alle ruimte voor het neerzetten van zijn Atomiumorganisatie. Met losse hand en ronddwalend in de meest uiteenlopende en curieuze uithoeken van de filosofie, psychologie, theologie, architectuur en managementwetenschap, sprokkelt hij de bouwstenen voor zijn ideale organisatie bij elkaar.

Zo krijgen we ter illustratie van de levensvatbaarheid van de Atomiumtheorie een amalgaam van voorbeelden, onderzoeken en persoonlijke ervaringen voorgeschoteld. De bonuscultuur, generatie Einstein, het nieuwe werken, frugal innovation, gedecentraliseerde energieopwekking en pijltjes gooiende chimpansees… overal ziet Koenen wel aanknopingspunten met zijn theorie.

Maar daarmee is nog niet het laatste woord gezegd. Achter de bonte facade van theorieën en praktijkgevallen zien we een auteur die zich oprecht zorgen maakt over de mores en gang van zaken in het bedrijfsleven. Iemand die zich ergert aan zaken als machtmisbruik en immoreel gedrag aan de top, de tweederangs behandeling van vrouwen, het smoren van deviante meningen, de zinloze rituelen van het vergaderen en het wijdverspreide onvermogen tot oprecht en aandachtig luisteren naar elkaar.

En daarin zit ook de kracht van het boek. Koenen heeft een bijna ontwapenend geloof in de niet-hierarchische organisatie en de positieve, verbindende kracht van mensen. Met treffende citaten en oneliners weet hij de lezer te prikkelen. De metafoor van de Atomium lijkt daarin niet meer te zijn dan het vehikel om het geheel aan elkaar te knopen.

In zijn voorwoord laat Koenen weten dat het geen boek is van tips, trucs en pasklare oplossingen. Hij wil oproepen tot het stellen van vragen. En dat is waar het boek inderdaad toe uitnodigt.

Deze recensie is geschreven door Jan Boerstra, senior organisatieadviseur en projectleider bij de provincie Flevoland.

Piramidale organisaties hebben hun nut gehad en ons zeker geen windeieren gelegd. Zij zijn echter te inflexibel en te traag om met de complexiteit en dynamiek van de huidige samenleving om te kunnen gaan. Ook belemmeren zij innovatie. Of, zoals Eric Koenen het zo mooi schrijft: ‘Wie piramides bouwt...krijgt mummies.’ Hij ontwikkelde een alternatieve, metaforische manier van denken over organiseren die hij de Atomiumorganisatie noemt.
 
Koenen vergelijkt organisaties met hersenen. Niet de omvang van de grijze massa tussen onze oren bepaalt de mate van intelligentie, maar het enorme aantal verbindingen tussen de cellen. Het zijn vooral slimme, lerende organisaties die innovatief en succesvol zijn. Zij bestaan uit verbindingen van netwerken waar op verschillende plaatsen vernieuwing kan ontstaan. Top-down organisaties proberen nog steeds tevergeefs de neuzen dezelfde kant op te krijgen. Terwijl slimme netwerkorganisaties juist gebaat zijn bij een diversiteit aan neuzen die bij voorkeur verschillende kanten op staan.

Het Atomium in Brussel – een 150 miljard keer vergrote ijzerkristal – gebouwd voor de Wereldtentoonstelling van 1958 is voor de auteur een treffende metafoor voor een organisch geheel. In zijn visie is een organisatie een samenwerkingsverband van mensen die willen creëren. De focus ligt op verbindingen, verschillen en relaties en niet op structuren, procedures en een enkelvoudige cultuur. Atomiumdenken gaat over het verbinden van onafhankelijke onderdelen en mensen. Over het accepteren van de wrijving en weerstand die hieruit volgt en hoe hiermee om te gaan. Er is wel structuur en ordening, maar die is organisch, zelforganiserend en rond; niet opgelegd en vierkant. Koenen pleit voor een manier van organiseren naar de menselijke maat, die denkkracht uitdaagt en stimuleert, waardoor een zelflerend systeem ontstaat waarin mensen gaan doen wat zij weten.

De auteur gebruikt gedachtegoed van filosofen en sociologen om samen met de lezer los te komen van verstarde opvattingen over organiseren. In piramidale organisaties structureren wij met logica en vervolgens proberen we daarin iets sociaals te creëren. Probeer dat thuis maar eens! Regellogica in de vorm van competentieprofielen, functiegebouwen, prestatie-indicatoren en functioneringsgesprekken is feitelijk een uiting van ons onvermogen om het met elkaar op te lossen. De Atomiumorganisatie is geen nieuwe structuur, maar een organiserend proces dat een bewegende orde schept. De uitdaging is een proces te organiseren om te kijken naar de ontwikkelingen om ons heen, die te interpreteren met een divers samengestelde groep en ze al werkend te onderzoeken en ervan te leren. De Atomiumorganisatie is een organiserende gemeenschap waarin verschillen mogen bestaan en waarin persoonlijke verbindingen tussen buiten- en binnenwereld en in de binnenwereld onderling de kracht van de organisatie vormen.
 
Eric Koenen gebruikt beelden, metaforen, inzichten en dualiteiten die de lezer dwingen tot reflectie op de organisatie waar hij werkt. Is die geschikt voor de moderne tijd? Wat moet er veranderen, wil hij daar blijven werken? Wat kan hij zelf doen om die verandering een handje te helpen? De antwoorden staan niet in het boek, die zitten in de lezer zelf. Dat is de kracht van De Atomiumorganisatie.

Deze recensie is schreven door Nico Jong

Stanford-professor Jeffrey Pfeffer opende een van zijn colleges met een lange stilte. Wat hij daarna zei, zal Eric Koenen altijd bijblijven: `Organizations... kill ... people`. Met uitzondering van een nerveuze lacher werd de zaal muisstil. `En die veelzeggende stilte lieten hij en wij meer dan vijftien minuten duren.’

Adviseur Koenen publiceert zijn nieuwe boek in de overtuiging dat goede mensen met innovatieve ideeën doodlopen in traditioneel georganiseerde bedrijven. `Oplappen helpt niet meer: meent Koenen, die voorafgaande aan zijn adviseurschap werkte bij Philips, PwC en Cofely. `Er zijn structurele aanpassingen nodig in de wijze waarop we denken over organisaties en hoe we deze bouwen en inrichten`: Koenen pleit in zijn boek voor de `atomiumorganisatie`, geïnspireerd op het Atomium in Brussel. Deze constructie van negen met elkaar verbonden bollen is volgens hem een treffende metafoor voor de organisatie die hij voor ogen heeft: `Een bestuurlijk centrum in het midden, hoge verantwoordelijkheid van de mensen in de verschillende bollen en een zeer sterk accent op de verbinding in beleid, kwaliteiten en talenten. (…) Er is wel structuur en ordening, maar die is organisch en rond, niet opgelegd en vierkant`, aldus Koenen.

De Atomiumorganisatie is een goed geschreven en relatief goed doordacht boek dat de lezer enigszins onbevredigd achterlaat. Beter dan menig ander weet Koenen managers te provoceren en inspireren, maar ook Koenen zal de grillige praktijk niet transformeren. Zijn boek was van veel meer waarde geweest als hij zijn ideeën grondiger had getoetst aan de ideeën, opvattingen en ervaringen van zijn voorgangers.

Het boek ontbeert waardevolle elementen van andere managementdenkers, laat staan tegengestelde opvattingen en mislukte experimenten. Alleen aan de celfilosofie van BSO-pionier Eckart Wintzen worden enkele magere alinea`s gewijd. Het gebrek aan reflectie op andermans werk is een slechte traditie in de managementliteratuur. Het heeft tot gevolg dat mensen als Koenen telkens een nieuw, onvolmaakt wiel uitvinden zonder dat de wankele wagen ooit vier deugdelijke wielen krijgt. En zo ploegen we voort.

Drs. Eric H. Koenen ( 1958) heeft na zijn academisch studies brede ervaring opgedaan in topfuncties in het bedrijfsleven. Wat hij zag, was niet altijd bemoedigend: hiërarchisch denken, top down met veel regeltjes, brengt verstarring in plaats van een adequate reactie op een sterk veranderde bedrijfsomgeving. `Wie piramides bouwt ... krijgt mummies`. Een radicaal andere visie op organiseren en leiderschap, gesymboliseerd door het Brusselse Atomium, zet ons op de weg van fundamentele vragen. Kunstenaars als Walter Gropius en filosofen als Peter Sloterdijk kunnen helpen het denken `los te maken`. Wat dit kan betekenen voor teams en voor innovatie wordt enigszins uitgewerkt. De in een ontspannen stijl geschreven studie beweegt zich op het niveau van de  filosofische grondslagen van besturingsvraagstukken. Concrete antwoorden geeft het boek niet: die te zoeken via doorvragen is de taak van de manager zelf. De lezer dient zich door dit boek te laten stimuleren om verder na te denken over management in de eigen organisatie.

Recensent: Drs. H. Alblas

‘Wie piramides bouwt… krijgt mummies’ is de ondertitel van dit boek. Die piramides bevinden zich overal om ons heen. Soms zichtbaar in gebouwen, organisatiemodellen of organisatieschema’s, maar meestal als versteend paradigma in de hoofden van mensen. Koenen plaatst het beeld vanhet Brusselse Atomium naast dat van de piramides vanuit het vermoeden dat een Atomiumorganisatie een betere context is voor het benutten van talenten en kansen in de markt. Daarbij pleit hij er vooral voor het verleden te blijven benutten. Er zijn, zo stelt hij, organisatievernieuwers die ervoor pleiten om in je denken een Control-Alt-Delete uit te voeren op de complete architectuur van de huidige organisatie. Maar dan verdwijnt het kind met het badwater; want er zijn immers ook veel positieve krachten die een organisatie hebben gebracht tot waar zij nu is.

De piramide en het Atomium zijn metaforen voor een dualiteit, aldus Koenen. Zoals angst versus verlangen. De verbeelding van een verlangen helpt om richting en energie te geven. Als de angsten groter zijn dan de verlangens, gaat er geen millimeter beweging ontstaan in een mens en zeker niet in een organisatie. Angst is een krachtige emotie. Een ander dilemma: chaos versus structuur. Innovatie wordt gestimuleerd door een goede balans tussen chaos en structuur. Bedrijvendie succesvol zijn in innovatie, bieden enerzijds vrijheid en anderzijds discipline en heldere regels. In Atomiumtermen: veel vrijheid in de bollen, structuur en discipline in de verbindingen. Zo passeren vele dilemma’s de revue, inclusief de dilemma’s van de nieuwe generatie. In het hoofdstuk over leiderschap mooie voorbeelden over nieuw leiderschap, zoals het orkest zonder dirigent. Jezelf een vraag stellen en dan die vraag aan een ander stellen. Zo begint vernieuwing in organisaties, aldus Koenen. Waarom doe ik wat ik doe? Waarom doen we de dingen die we doen?
Het zijn vragen bij de patronen die ontstaan in de sferen die we zelf hebben gecreëerd. Daarom moet je die vragen ook stellen in het systeem zelf. Veel leiders zijn op zoek naar die antwoorden, en te vaak zoeken ze die te ver weg.

Een prachtig en inspirerend boek voor iedereen die zich bezighoudt met verandering in organisaties met veel voorbeelden en prachtige metaforen. Mijn absolute favoriet is het verhaal over de ‘schuimmeetkunde’; over het proces van schuim, de afzonderlijke bellen die tot schuim worden en voortdurend hergroeperen. Het boek roept soms meer vragen op dan het beantwoordt. En dat is ook precies de bedoeling van de auteur.
 
Deze recensie is geschreven door Jolanda Botke